Автори: Кристијан Трајчов и Ерлида Мулаку
Термоцентралите РЕК „Битола“ и РЕК „Осломеј“ во Северна Македонија остануваат главни производители на електрична енергија, што ја прави земјата една од најзависните од јаглен во регионот.
Слично на тоа, според официјалната веб-страница на Косовската енергетска корпорација (+КЕК), државната компанија одговорна за производство на електрична енергија и јаглен, моменталното просечно годишно производство во Одделот за производство на јаглен (CPD) е околу 8,0 милиони тони јаглен годишно.
Двете балкански земји се соочуваат со растечки притисок да ја намалат употребата на фосилни горива како дел од глобалните напори за климата и во согласност со стандардите на ЕУ. Преминувањето кон обновливи извори на енергија е клучно за исполнување на климатските цели, подобрување на здравјето и зголемување на економската стабилност.
Зелената и праведна транзиција стана клучна рамка, комбинирајќи ги еколошките цели со социјалната праведност. За разлика од чисто зелената транзиција, таа ги поддржува засегнатите работници и заедници преку преквалификација, работни места и заштита. Косово и Северна Македонија мора да ја балансираат климатската акција со управувањето со социјалните влијанија и спречувањето на нееднаквоста.
Предизвици за напредување со зелена и праведна транзиција
Според Извештајот на Светската банка за климатските промени и развојот на земјата (CCDR), објавен на 7 октомври 2024 година, Северна Македонија мора да ја забрза својата енергетска транзиција за да постигне нето нулти емисии до 2050 година во согласност со целите на Европската Унија.
„Транзицијата од фосилни горива може да ја зајакне енергетската безбедност преку промовирање на пофлексибилен и модерен енергетски систем. Оваа промена може да донесе и значајни долгорочни здравствени и економски придобивки, првенствено преку подобрување на квалитетот на воздухот и намалување на оперативните трошоци на енергетскиот систем“, се наведува во извештајот.
Стратегијата, исто така, забележува дека зелената транзиција ќе ги изложи приближно 66.000 работници во Северна Македонија на висок ризик од губење на работните места и потреба од промена на работните места.
Во Енергетската стратегија на Република Косово 2022–2031 година, се наведува дека јагленот се планира постепено да се укине до 2050 година.
„Новите капацитети на обновливи извори на енергија, користејќи постојни и иновативни технологии, постепено ќе ја заменат употребата на јаглен, а јагленот целосно ќе се укине најдоцна до 2050 година“, се наведува во стратегијата.
Професорот Димитар Николовски од Економскиот факултет во Прилеп, Северна Македонија, наведува дека зелената транзиција е процес на преминување кон нов модел на развој што обезбедува еколошки одржливо и фер општество.
„Се однесува на периодот помеѓу сега, кога нашиот начин на живот е неодржлив на долг рок, и времето кога нашите активности повеќе нема да го загрозуваат здравјето на планетата. Во таа смисла, потребно е да се корегираат последиците од човековото влијание: климатските промени, деградацијата на животната средина и губењето на биолошката разновидност“, рече тој.
Без навремени и суштински промени во работните процеси и управувањето со ресурсите, индустриските капацитети ќе се соочат со сериозни последици, па дури и ризикуваат затворање до 2030 година.
„Металската индустрија традиционално е голем потрошувач на енергија и природни ресурси, што ја прави еден од најранливите сектори според строгите регулативи за енергетска ефикасност и одржливост. Зголемувањето на цените на енергијата и барањата за намалување на емисиите создаваат дополнителен финансиски притисок врз нивната пазарна конкурентност“, нагласи тој.
Егзона Шала Кадиу, директорка на еколошката организација ECOZ со седиште во Приштина, вели дека Косово се соочува со значителни предизвици во преземањето на таков процес.
„Еден од главните предизвици е длабоката зависност на земјата од јаглен за производство на електрична енергија – над 90% од електричната енергија во Косово доаѓа од електрани на јаглен. Ова ја прави транзицијата технички, економски и социјално комплексна“, рече таа.
Според директивите на ЕУ, компаниите во Северна Македонија се должни да ги намалат своите емисии на јаглерод и да го усогласат производството со принципите на одржливост до 2030 година.
„Компаниите кои не успеваат да се прилагодат на овие промени ризикуваат да станат неконкурентни и може да бидат принудени на делумно или целосно затворање. Компаниите се свесни дека без инвестиции во енергетска ефикасност и управување со отпад, нивната иднина е неизвесна и се изложени на ризик од затворање до 2030 година“, рече Николовски.
Шала, исто така, го истакнува недостатокот на јасни и координирани политики за енергетска транзиција како клучна тешкотија во Косово.
„Понатаму, отсуството на стабилна регулаторна рамка, недостатокот на механизми за финансирање и ограничениот институционален капацитет – како што е отсуството на назначен оддел и недостатокот на доверба се главни пречки во обезбедувањето дека транзицијата е праведна“, нагласи таа.
Професорот Николовски додава дека еден од клучните предизвици со кои се соочуваат компаниите е недостатокот на квалификувани професионалци за да ги задоволат растечките барања на пазарот на трудот во контекст на зелената транзиција.
„Овој проблем произлегува од неусогласеноста помеѓу образовниот систем и економските потреби, особено во однос на новите професии и вештини поврзани со концептите на циркуларна економија и зелените технологии. Образовните програми главно се фокусираат на теоретска настава, а не на практични вештини потребни за работа во индустриите што транзитираат кон зелена економија“, рече тој.
Според Марта Шулте-Фишекдик, специјалист за енергетика за праведна енергетска транзиција, Секретаријатот на Енергетската заедница гледа голем потенцијал во природните обновливи ресурси на Косово, но постојат и некои чекори за искористување на сончевата и ветерната енергија.
Еден од овие чекори е имплементацијата на клучните енергетски закони на ЕУ, како што се оние во рамките на Пакетот за интеграција на електрична енергија и целите на Пакетот за чиста енергија.
„Опфаќајќи девет закони, пакетот има за цел да ги направи пазарите способни да испорачаат економична транзиција на чиста енергија, а воедно да обезбеди безбедно и прифатливо снабдување со електрична енергија за граѓаните.“ – додаде таа.
Континуираната употреба на јаглен значително придонесува за емисиите на стакленички гасови и загадувањето на воздухот.
Главен производител на електрична енергија во Северна Македонија е државната компанија ЕЛЕМ (Електрани на Северна Македонија), одговорна за околу 70% од вкупниот инсталиран капацитет. ЕЛЕМ е сопственик на двете големи електрани на јаглен: Битола и Осломеј.
Според Блаже Јосифов од Здружението за одржлив развој и заштита на животната средина од Скопско „Go Green“, овие електрани на јаглен предизвикуваат големо загадување во градовите каде што се наоѓаат.
„Во Битола и Кичево, на пример, нивоата на загадување често ги надминуваат препорачаните граници на СЗО. Ова негативно влијае на здравјето на граѓаните и ги забрзува климатските промени“, рече тој.
Јосифов вели дека се потребни неколку активности во оваа област.
„Треба да ги зголемиме капацитетите за производство на обновлива енергија, како што се сончевата и ветерната, да ја подобриме мрежата за дистрибуција на електрична енергија за поефикасно управување со енергијата, да развиеме програми за преквалификација за зелени работни места и да ги вклучиме граѓаните во процесот преку едукација и промоција на одржливи практики“, нагласи Јосифов.
Според извештајот „Праведна транзиција во Косово – зелено и економски одржливо решение“ објавен од ECOZ, преминот од фосилни горива кон обновливи извори на енергија има длабоки импликации, особено за работниците и заедниците што зависат од индустријата за фосилни горива.
Во меѓувреме, Министерството за економија на Косово изјави дека се планира Фонд за праведна транзиција, насочен кон поддршка на засегнатите работници и заедници преку финансирање на наменски проекти за преквалификација и развој.
Јосифов додаде дека секој поединец игра клучна улога во зелената транзиција.
Исто така, Марта Шулте-Фишекдик нагласува дека локалните заедници се од централно значење за вистинска праведна транзиција.
За да може праведната транзиција да функционира за сите, Секретаријатот на Енергетската заедница препорачува основана Координативна група за праведна транзиција што се состои од различни засегнати страни кои се вклучени во процесот како министерства, локална самоуправа, претставници на заедниците, невладини организации, синдикати, академици и други вклучени во процесот.
„Транспарентни и инклузивни рамки за управување, кои обезбедуваат заедниците погодени од енергетската транзиција – особено оние во регионите на јаглен – не само да бидат консултирани, туку и заеднички да дизајнираат решенија“, рече специјалистот.
Сепак, за да се осигури дека работниците и заедниците зависни од индустријата за јаглен нема да бидат оставени настрана, Шала Кадиу ја нагласува важноста на соработката меѓу владата, општините, граѓанското општество и самите заедници.
„Нашата анализа покажа дека над 84% од работниците не се ниту информирани ниту подготвени за потенцијална промена во вработувањето во рамките на КЕК“, рече таа.
„Преку свесни одлуки за потрошувачката, енергетската ефикасност и поддршката за одржливи политики, граѓаните можат да влијаат на побарувачката за чиста енергија и да поттикнат општествени промени. Колективните акции на поединци можат значително да ги намалат емисиите на стакленички гасови и да го подобрат квалитетот на животната средина“, нагласи Јосифов.
Зелената и праведна транзиција е поврзана со интеграцијата на двете земји во ЕУ
Праведните енергетски транзиции на Северна Македонија и Косово се поврзани со процесот на интеграција на двете земји во ЕУ.
Во Извештајот за напредокот на Европската комисија за Косово од 2024 година, се наведува дека: „Косово останува во голема мера зависно од застарени, високо загадувачки електрани на јаглен, што претставува сериозни здравствени и еколошки ризици.“
Министерството за енергетика, рударство и минерални ресурси на Северна Македонија наведува дека активно ги усогласува националните политики со Европскиот зелен договор, а воедно ја позиционира земјата како регионален партнер во енергетската трансформација.
„Северна Македонија активно работи во текот на една година, од постоењето на министерството, и соработува со соседните земји во рамките на Платформата за транзиција на Западен Балкан, поддржана од Европската комисија и Енергетската заедница, преку иницијативи за енергетска поврзаност, трговија со електрична енергија, меѓусебни врски, регионални пазари и споделување искуства и најдобри практики со земји како Грција, Словенија и Чешка“, изјави министерството.
За Министерството за Северна Македонија, Зелената и праведна транзиција е инклузивен процес што бара активно вклучување на сите засегнати страни – граѓани, општини, организации на граѓанското општество, синдикати и меѓународни партнери.
За Косово да ја поддржи усогласеноста со стандардите на ЕУ, Марта Шулте-Фишекдик ја споменува важноста од развивање и спроведување на кредибилен Национален план за енергија и клима (NECP), вклучувајќи јасно дефинирани цели и временски рокови. Таа, исто така, укажува на потребата од модернизирање на енергетскиот пазар на Косово, овозможувајќи механизми како што се пазарите „ден однапред“, „интрадневните“ и „балансирачките“ пазари за подобрување на ефикасноста и интеграцијата со регионалниот енергетски систем.
„Зајакнувањето на независноста на регулаторот за енергија е подеднакво важно“, забележува таа, „за да се обезбеди ефикасен надзор на пазарот и да се заштитат правата на потрошувачите во согласност со директивите на ЕУ“. Покрај тоа, таа ја истакнува важноста на вклучувањето на социјалните и родовите димензии во енергетската политика за да се обезбеди дека транзицијата не е само одржлива, туку и инклузивна и праведна.
Фото: Freepik
