Западот мора да го спречи Путин да предизвикува конфликт на Балканот
Пишува: Дејвид Шед и Ивана Страднер
Кон крајот на септември, Србија распореди напредно оружје на својата граница со Косово, што претставуваше едно од најголемите српски воени засилувања од крајот на војната во Косово пред речиси четвртина век. Во Соединетите Американски Држави, портпаролот на Советот за национална безбедност го нарече тоа „невидена дислокација на напредна српска артилерија, тенкови и механизирани пешадиски единици“. Американскиот државен секретар Антони Блинкен го повика српскиот претседател Александар Вучиќ да побара „итна деескалација“.
Иако западните медиуми во тоа време во голема мера ја занемарија акумулацијата – и оттогаш е заборавен поради избувнувањето на војната меѓу Израел и Хамас – тоа е дел од алармантен развој на Балканот. Непосредниот изговор за српската мобилизација беа месечните немири меѓу Косово и Србија, кои одржуваат кревок мир уште откако бомбардирањето на НАТО му помогна на Косово да добие де факто независност од Белград во војната 1998-1999 година. Во мај, Србија ги стави своите војници во борбена готовност откако етничките Срби кои живеат на Косово се судрија со косовската полиција. А потоа, во септември, непосредно пред неодамнешната мобилизација на границата, 30 тешко вооружени етнички Срби нападнаа полициска патрола во Косово, оставајќи четворица мртви.
Но, постојат многу индикации дека овие инциденти ги надминуваат познатите тензии што опстојуваа во изминатите години. Овие инциденти ја покажуваат и растечката закана што Русија, партнерот на Србија, ја претставува за регионот. Во 2022 година, на пример, српската премиерка Ана Брнабиќ рече дека Косово и Србија се „на работ на вооружен конфликт“. И Москва – која не ја признава независноста на Косово – го разгоре пламенот, користејќи информативни операции за да ја подгрее недовербата кај косовските Срби и да шири јастребски пораки кои го поларизираат регионот по етнички и верски линии. Русија, исто така, ја вооружи Србија додека ја зголеми енергетската зависност на Србија од нејзините компании обезбедувајќи гас и нафта со остар попуст. Москва му вети на Белград дека ќе го блокира Косово да стане членка на ОН. „Голема експлозија се случува во центарот на Европа“, рече рускиот министер за надворешни работи Сергеј Лавров во мај. Можеби беше фалба.
Дел од причината зошто Русија со задоволство го поттикнува историскиот конфликт меѓу Косово и Србија е затоа што тоа ги нагласува ресурсите на НАТО и ја поткопува моќта на САД во Европа. НАТО ја принуди Србија да се повлече од Косово во 1999 година, а алијансата оттогаш одржува мала мировна сила од трупите на НАТО во последната земја. Како резултат на тоа, зголемените тензии меѓу Косово и Србија ја тестираат престојната моќ на НАТО во регионот. Поддршката на Србија и дава на Русија упориште на Балканот. Српските власти ѝ се заблагодарија на Русија за нејзината „поддршка за територијалниот интегритет и суверенитет на Србија“ и нагласија дека поддршката на Москва е причината поради која Србија одбива да воведе санкции кон Русија.
Со притисокот врз Белград, Соединетите Држави успеаја да го смират последните немири, при што Вучиќ неколку дена подоцна изјави дека ќе ги повлече силите на границата и дека Србија нема намера да го нападне Косово. Но, тензиите остануваат високи. Косово ги означи нападите во септември како тероризам, додека Вучиќ го обвини Косово за извршување на „брутално етничко чистење“ против етничките Срби во Косово со помош на „меѓународната заедница“. А Вучиќ нема потреба да води целосна воена кампања во Косово за да го продолжи својот проект за дестабилизација на земјата и понижување на НАТО. Како и рускиот претседател Владимир Путин, Вучиќ користи паравоени групи за да ги унапреди своите цели. Според косовската влада, Белград помогнал да се организира нападот во септември. Вучиќ би можел да ги искористи „малите зелени човечиња“ за да ја преземе контролата врз северно Косово, притоа одржувајќи веродостојна негирање, исто како што тоа го направи Путин на Крим.
Тогаш, време е НАТО решително да стави крај на споредното шоу на Вучиќ, овозможено од Кремљ. Соединетите Американски Држави и Европа мора јасно да им дадат до знаење на Белград и Москва дека ќе реагираат силно и остро на идните балкански провокации. Тие мора да го зајакнат присуството на НАТО во регионот и да воспостават кредибилни црвени линии кои Србија не може да ги помине без да предизвика воена конфронтација со силите на НАТО. И тие мора да го санкционираат Белград доколку лидерите на Србија не се оддалечат од Москва и не ги деескалираат тензиите.
Појавувањето на Вучиќ како клучен поттикнувач на тензиите со Косово не треба да изненадува. Како млад политичар, Вучиќ беше хардкор српски националист. За време на балканските војни што следеа по распадот на Југославија – во кои Албанците, босанските муслимани, Хрватите и Србите се убиваа меѓусебно додека се обидуваа да го контролираат регионот – Вучиќ ја охрабруваше новата српска држава да ги скрши нејзините етнички противници. Тој чувствуваше особена омраза за косовските Албанци, кои се претежно муслимани и сочинуваат повеќе од 90 отсто од населението на Косово. „За секој убиен Србин, ќе убиеме 100 муслимани“, изјави Вучиќ во обраќањето во 1995 година. Во 1998 година, тој стана министер за информации на српскиот претседател Слободан Милошевиќ. Режимот на Милошевиќ, озлогласен по особено бруталното убивање на Албанците, се распадна по интервенцијата на НАТО. Милошевиќ беше уапсен за воени злосторства од страна на Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија. Тој умре во затвор пред да биде осуден.
Денес, Вучиќ е повеќе опортунист отколку националист, воден главно од неговата желба да остане на функцијата и да ја прошири својата моќ. Но, оваа нова мотивација не го направи српскиот претседател особено добронамерен. Вучиќ има политичка корист од хаосот на Балканот, што му помага да ја оправда својата политичка релевантност и да ја задржи контролата. Кризата во Косово, на пример, му помага на Вучиќ да го оттргне вниманието од сопствените внатрешно-политички прашања и да ги смири антивладините протести. Тоа исто така ја подобри неговата меѓународна позиција. Со ескалација и деескалација на кризите во Косово, Вучиќ се позиционираше како одредувач на стабилноста на регионот, дозволувајќи му да преговара и пазари со земјите на Запад, ветувајќи дека ќе ги намали тензиите доколку ги исполнат неговите барања за економска поддршка.
Ваквото пазарење е само еден од начините на кои Вучиќ играше со САД и Европа. Тој, исто така, ја нанижа ЕУ како дел од кандидатурата за членство на Србија. Европските лидери, вклучително и Урсула фон дер Лајен, претседателката на Комисијата на ЕУ, велат дека ја сакаат Србија во организацијата, а Вучиќ, теоретски, се согласил за пристапување. Но, тој го прави тоа едноставно затоа што носи помош од ЕУ, а она што тој навистина го сака е да ја задржи Србија на долг и бескраен пат за прием. Тој не сака да се приклучи на организација која би го принудила да го зајакне владеењето на правото.
Всушност, веднаш штом Вучиќ дојде на власт, тој ја поткопа целата прозападна политичка опозиција додека ги зајакна екстремно десничарските српски групи за да ја подобри сопствената политичка положба. За да ја прошири својата моќ во регионот, тој исто така се обидува да ги задржи етничките Срби во Косово во орбитата на Белград. А Вучиќ се уште изгледа заинтересиран за насилно преземање делови од Косово. „Сите Срби знаат дека го загубија Косово“, изјави тој во 2018 година. „Но, ќе се обидам се што е во моите сили да го вратам она што можам, така што на крајот тоа не е тотален пораз или целосна загуба“. Со оглед на тоа што Западот е зафатен со снабдување на Украина, поддршка на Израел и ограничување на Кина, Вучиќ верува дека неговата можност да спроведе операции на Косово може наскоро да дојде.
За да успее, сепак, на Вучиќ му е потребна помошта на Путин. Тој сака, пред сè, руска енергија: клучната алатка за влијание на Москва. Но, Русија и Србија, исто така, ја зајакнаа својата воено-техничка соработка (која Белград потоа ја користеше како договор за пазарење со Западот). Вучиќ дури ја повика Москва на домашна помош. Во мај, на пример, Вучиќ предупреди за „обиди за обоени револуции“ – серијата протестни движења што помогнаа да се соборат проруските владетели во постсоветските држави – а во 2021 година Србија и Русија ветија заеднички да се борат против нив. Резултатот може да биде руско мешање во предвремените парламентарни избори во Србија на 17 декември, кои Вучиќ ги распиша во октомври.
За да победи на тие избори, Вучиќ најверојатно многу ќе се потпре на медиумите. Тоа е домен што Вучиќ, како поранешен министер за информации на Србија, добро го познава. Под надзор на Вучиќ, Белград шири дезинформации за да ги подготви Србите за ескалации на Косово, вклучително и со обвинување на Обединетото Кралство за заговор за војна на Косово за независност, тврдејќи дека косовскиот премиер извршил акти на „терор против Србите“ и обвинувајќи го НАТО за порастот на стапката на рак во земјата, за кој Белград тврди дека дојде како резултат на тоа што НАТО користеше муниција со осиромашен ураниум за време на нејзината интервенција во 1999 година. Српските весници, кои главно ја следат линијата на владата, се преполни со антикосовски наративи, а српските радио станици разнесуваат патриотски песни. Српските улици се преплавени со графити на кои пишува „Косово е Србија“ и „Кога војската ќе се врати во Косово“. (Последниот слоган, всушност, повикува Србија да го нападне Косово).
Русија помогна. Постави билборди во своите градови кои објавуваат: „Тагуваме заедно со Србија / Една боја, една вера, една крв“, поддржувајќи ги територијалните претензии на Србија. Таа, исто така, ја повтори српската пропаганда во своите медиуми, која Вучиќ дозволува слободно да функционира во неговата држава. Овие станици, како што се РТ и Спутник, ја искористија оваа слобода да шират проруски пораки за Украина заедно со просрпските пораки – и тоа со голем успех. Многу Срби веруваат дека руските говори за војната, а српските домашни медиуми ги усвоија наративите на Кремљ и ја шират пропагандата на Москва. Српските новински извори, на пример, често ги прикажуваат Украинците како нацисти и лажно изјавуваат дека Украина прва ја нападнала Русија.
За Путин ова отворање беше благодет. Русија го гледа Балканот како мекото подножје на Европа, а Москва верува дека Србија е нејзиното најранливо место. Неговата цел е да ја претвори Москва во единствениот сигурен преговарач за конфликт на Балканот – давајќи му на Кремљ моќ над западните сили. На крајот на краиштата, ако мирот на Балканот зависи од Путин, претставниците на НАТО можеби ќе треба да направат отстапки за Москва ако сакаат да избегнат војна. Со туркањето на Балканот до работ, тој исто така се надева дека ќе покаже дека НАТО е хартиен тигар и дека нема да дејствува доколку вистински се тестира. Дури и ако НАТО возврати против Србија, Путин сепак може да победи. Со отворање на друг фронт, Западот би имал помал капацитет да и помогне на Украина.
Кремљ има други причини да го поддржи хаосот на Балканот. Путин го користи таканаречениот косовски преседан за да ја одбрани својата нелегална инвазија на Украина, тврдејќи дека анексијата на украинските територии е оправдана со независноста на Косово. Според оваа перверзна логика, артикулирана од постојаниот претставник на Русија во ОН во јануарскиот говор, незаконските и лажни референдуми за анексија одржани на окупираните украински територии се слични на борбата на Косово за слобода од Србија пред повеќе од две децении. Косово, со други зборови, имаше право да ја напушти Србија, па така и окупираните украински територии имаат право да се приклучат на Русија. (Фактот дека Русија не ја признава независноста на Косово или дека независноста на Косово е, всушност, преседан за борбата за слобода на самата Украина, се иронија на кои Москва не се осврна.)
Поддршката на Кремљ за Белград оди подалеку од тесните интереси: Русија има вистинска идеолошка поврзаност со српските националисти. Путин работеше на позиционирање на Русија како водечки бранител на традиционалните културни вредности – како што се строгите родови улоги и конзервативното христијанство – наспроти либералниот Запад. Многу Срби се природни партнери. Српските медиуми го обвинија Западот дека се обидува да ги уништи Руската и Српската православна црква, која се буни против либералните политики, како што се правата на ЛГБТК. Многумина во Србија го поддржуваат создавањето на „српскиот свет“ – балкански еквивалент на „рускиот свет“ на Путин – дизајниран да ги обедини сите Срби, вклучително и оние во Косово, под заедничка српска културна рамка. И двете држави имаат дури и основни митови кои се вкоренети во териториите што би сакале да ги заземат. Многу руски националисти, од своја страна, ја следат руската цивилизација до принц кој владеел од сегашен Киев. Многу Срби веруваат дека нивната земја треба да го врати Косово бидејќи тоа е дом на многу средновековни српски православни манастири и беше местото на Битката за Косово во 1389 година, кога се роди митот за создавање на српската цивилизација.
Западните лидери разбираат дека Вучиќ е мотивиран барем во голема мера од желбата да остане на власт. Како резултат на тоа, тие се обидуваа да го смират српскиот претседател давајќи му стимулации на Белград, вклучително и економски иницијативи и инвестиции, дизајнирани да ги запрат неговите ескалации. Во јуни, на пример, еден месец откако етничките Срби ги повредија мировниците на НАТО, ЕУ и даде на Србија финансиски грант. Амбасадорот на САД во Србија го означи Вучиќ „конструктивен партнер“, а кога српските вооружени сили учествуваа на мултинационалната воена вежба со НАТО во јуни, американската амбасада инсистираше на тоа дека Белград го избрал Западот наместо Русија. Вучиќ продолжува да оди по цврсто јаже во односот со Западот. Според објавениот документ, Србија се согласила да обезбеди муниција на Украина, а Вучиќ не го отфрлил тоа тврдење. Минатиот март Србија дури гласаше за резолуцијата на ОН со која се осудува руската агресија.
Но, овие чекори се само дел од балансирачкиот чин на Вучиќ. Воената вежба се организира во Србија од 2014 година, а за неа е потребен малку од Белград. За Вучиќ, испораките на муниција во Украина се едноставно деловна зделка и тие не ги нарушија руско-српските односи. А резолуцијата на ОН беше чисто симболична – можност за зајакнување на земјата во очите на западните лидери без да се загрозат нејзините односи со Москва. Всушност, вистинското, шифрирано значење на резолуцијата беше дека Србија нема да се откаже од своите претензии кон Косово. „За нас, Крим е Украина, Донбас е Украина, и така ќе остане“, рече Вучиќ во јануари 2023 година. Но, тоа е само затоа што Белград верува дека, како што прогласуваат српските графити, „Косово е Србија“.
Ако Западот продолжи да му овозможува маневрирања на Вучиќ, тоа едноставно ќе го охрабри. Тој ќе продолжи да го тестира НАТО и ќе се обидува да докаже дека алијансата е без заби. Западот веќе му даде охрабрувачки сигнали: откако повеќе од 30 мировници на НАТО беа повредени во мајските судири со српските демонстранти, алијансата не ги приведе насилните демонстранти од страв дека тоа ќе го ескалира конфликтот. Но, таквата воздржаност е покана за понатамошна ескалација од страна на Вучиќ, но и од Кремљ. Руските власти гледаат што се случува на Косово и се прашуваат дали можат да се извлечат со напад на силите и инсталациите на НАТО.
Косово, од своја страна, на моменти ги игнорираше целите на Западот. На пример, земјите од НАТО го туркаа Косово да формира Заедница на српски општини, што Косово досега не го направи. Западот, во врска со тоа, го обвини Косово дека насилно поставува албански градоначалници во мнозинските српски градови и со тоа ги зголемува тензиите со Србија. Како одговор, Соединетите Држави воведоа мерки против Косово и го откажаа учеството на земјата во воената вежба „Дефендер Европа 2023“ предводена од Вашингтон. Но, ниту едно однесување на Косово не ја оправдува де факто кампањата на Србија да ја поткопа нејзината независност.
За да се обиде да го ограничи конфликтот, една недела по нападот во мај, НАТО го зголеми своето присуство во регионот со нова легија од околу 500 турски војници. НАТО, исто така, распореди стотици британски војници во земјата во октомври. Но, овие мерки се недоволни. НАТО мора да создаде коалиција на спремни, на чело со Соединетите држави, која може успешно да изврши притисок врз Белград и Москва да престанат да промовираат политичка нестабилност. Тоа значи да му се стави до знаење на Вучиќ дека, ако продолжи да презема мерки за ескалација, ќе се соочи со ескалирачка серија на опипливи последици – вклучувајќи, можеби, санкции.
Западот е добро позициониран да преземе такви чекори. Во јуни 2021 година, американскиот претседател Џо Бајден потпиша извршна наредба со која се дозволува Вашингтон да воведе санкции против секој што го дестабилизира Западен Балкан. Вашингтон не треба да се срами да ги користи против поединци кои (според зборовите на наредбата) „го загрозуваат мирот, безбедноста, стабилноста или територијалниот интегритет“ во регионот. За американските санкции да имаат максимален ефект, Обединетото Кралство и ЕУ треба да се приклучат на напорите на Вашингтон. Европските лидери треба, минимум, да ја направат идната помош за Србија зависна од специфичните промени во политиката во Белград. ЕУ, на пример, би можела да ја условува натамошната помош со воведувањето санкции на Вучиќ кон Русија, усогласување на нејзината надворешна политика со онаа на блокот, намалување на регионалните провокации и исполнување на реформската агенда на ЕУ – особено кога станува збор за владеење на правото и слободата на медиумите.
На терен, НАТО треба да распореди тимови на Косово кои ќе се спротивстават на руската и српската пропагандна машина. Овие тимови треба да ги таргетираат екстремно десничарските српски групи и да ги потсетат дека руските пораки за „словенско братство“ – на кое Србија наводно припаѓа – е мит и дека ако дојде до конфликт, Путин нема да им помогне. За да го направат тоа, сè што треба да направат е да ја кажат вистината: Путин има полни раце работа во изгубената војна против Украина и тој нема да обезбеди ресурси на Србија за вооружен конфликт со Косово. Како доказ, овие тимови би можеле да ја посочат септемвриската војна меѓу Ерменија и Азербејџан. Русија е долгогодишен сојузник на Ерменија, а сепак и покрај барањата на Ерменија, Русија не и обезбеди воена поддршка во неодамнешниот конфликт, кој Ерменија го загуби. Тимовите би можеле да ги потсетат и српските националисти дека Москва не им помогнала за време на војните во 1990-тите.
Државите на НАТО можеби нема да сакаат да ги преземат овие мерки. Всушност, тие веројатно сакаат целосно да го игнорираат Вучиќ. Алијансата се истроши и помага на Украина, така што трошењето време и ресурси за Косово и Србија може да се чини премногу, особено кога тие можат само да го откупат претседателот на оваа земја.
Но, Западот мора да сфати дека, ако се остави да згное, тензиите во овие држави би можеле да станат многу потешки – и поскапи – за решавање. Она што се случува во Косово и Србија ретко останува во тие земји, а оваа криза лесно може да се прелее и на другите балкански држави. Блиската Северна Македонија, која припаѓа на НАТО, може да биде вовлечена. Понатамошните ескалации на Косово, исто така, ќе предизвикаат хаос во Босна и Херцеговина, каде лидерот на босанските Срби Милорад Додик – кој има блиски врски со Путин – се закани дека ќе ги отцепи српските територии на Босна. Во октомври, Додик дури нагласи дека Србите треба да „формираат единствена држава“, составена од Србија, Република Српска и Црна Гора.
Проширениот конфликт би бил уште поголем подарок за Путин, кој сака Западот да го обучи своето внимание од Киев додека тој се бори да заземе повеќе од таа земја. За да се заштити Европа и да се запре Кремљ, затоа е од суштинско значење НАТО да го зајакне своето балканско крило токму сега, додека трошоците за тоа се уште се евтини.