Насочувањето кон непосредни договори ќе продолжи да биде негова карактеристика, што би можело да донесе решенија за големите спорови на Балканот и во Светот. Именувањето на сенаторот Марко Рубио за шеф на американската дипломатија навестува надворешна политика што ќе биде во согласност со традиционалните реалистички вредности на Републиканците. Ова значи насочување на фокусот кон Кина и Иран, притисок врз Русија за запирање на војната во Украина, запирање на борбите меѓу Израел и прокси силите на Иран (Хамас и Хезболах) и почитување на договорите за стабилизација и европеизација на Западен Балкан.
Автор: Џелал Незири
Неколку месеци пред ноемвриските избори во 2020 година, Доналд Трамп започна мисија за запирање на војната во Авганистан. Преговорите ги започнале на прилично неконвенционален начин. Веднаш откако се сретнал со шефот на талибанците, Мула Абдул Гани Барадар, Трамп му покажал фотографија од куќа длабоко во Авганистан. „Ако Авганистан повторно стане извор на тероризам во светот, знам каде живееш и ќе те убијам“, му рекол Трамп на Барадар.
Потоа, во февруари 2020 година, Договорот беше потпишан од специјалниот пратеник на САД Залмај Кхалилзад и политичкиот шеф на талибанците, Барадар, во присуство на тогашниот американски државен секретар Мајк Помпео како сведок. Сепак, Трамп ги загуби тие избори, а повлекувањето на американските трупи од Авганистан се спроведе на многу хаотичен начин од страна на администрацијата на ќ претседателот во заминување, Џо Бајден.
Два месеци пред изборите, во септември 2020 година, Трамп ги седна на маса и лидерите на Србија и Косово за потпишување на договор за нормализација на односите, познат како Вашингтонски договор. Документот беше потпишан од Александар Вучиќ, сегашниот претседател на Србија, и Авдулах Хоти, поранешен премиер на Косово. Покрај тоа што предвидува историски чекор кон зајакнување на економската соработка меѓу двете балкански држави кои повеќе од две децении се во состојба на замрзнат конфликт, овој договор содржи и интереси кои директно се поврзани со проширување на американското влијание во Србија. Договорот се случи истовремено со признавањето на независноста на Косово од страна на Израел, што се случи веднаш по телефонскиот повик на Трамп во присуство на Вучиќ и Хоти. Израел до денес е последната земја што го призна Косово.
ОПЦИЈАТА ЗА РАЗМЕНА НА ТЕРИТОРИИ
Вашингтонскиот договор беше оставен настрана со доаѓањето на Бајден во Белата куќа. Разговорите повторно се вратија на Бриселските договори, потпишани во 2013 и 2015 година, заедно со Охридскиот анекс. Дијалогот под покровителство на ЕУ произведе неколку договори, од кои повеќето не беа спроведени. Неспроведувањето на обврската за унија на српските општини, потпишан во 2015 година меѓу тогашниот косовски премиер Иса Мустафа и српскиот премиер Александар Вучиќ, наметна потреба страните да пронајдат „покреативни идеи“ за надминување на конфликтот.
Во јули 2018 година, по состанокот меѓу поранешниот советник за национална безбедност Џон Болтон и српскиот министер за надворешни работи Ивица Дачиќ, беше соопштено дека промена на границата Косово-Србија би била прифатлива ако страните се договорат за тоа. Болтон изјави дека „ниту Косово не може да го добие она што го посакува (признавање од Србија во актуелните граници), ниту Србија (враќање на Косово под српска јурисдикција)“.
Со оглед на недостатокот од резултати од дијалогот воден од ЕУ, во 2018 година тогашниот премиер Рамуш Харадинај побара посериозно вклучување на САД во процесот.
Тоа вклучување веднаш се случи и за кратко време, под водство на поранешниот специјален пратеник на Белата куќа за дијалог Ричард Гренел, Косово и Србија на почетокот на 2020 година потпишаа три договори за обновување на воздушниот, копнениот и железничкиот сообраќај меѓу двете држави. Вклучувањето на Вашингтон во овој процес, меѓутоа, создаде многу дилеми во Приштина, иако од косовските власти беше побарано такво претставување. Лидерот на Самоопределување, Албин Курти, актуелно четвртиот премиер на Косово, го обвини Гренел дека брза кон договорот Приштина-Белград наметнувајќи размена на територии. Тој дури ја одби поканата во Вашингтон, каде на почетокот на истата година се очекуваше да се одржи состанок во истиот формат како со Хоти. Кога во јуни 2020 година беше разрешен од парламентот, Курти повторно ја обвини администрацијата на Трамп и Гренел дека го уриваат од власта за да се соберат лидерите на двете држави во Вашингтон за да разговараат „со ножеви врз картите“.
ШТО ПРЕДВИДУВА ВАШИНГТОНСКИОТ ДОГОВОР?
Сепак, Вашингтонскиот договор ја фаворизира опцијата за асоцијација на етничките Срби во Косово, а не за размена на територии.
Договорот има 16 точки, потпишан од двете држави одделно со САД, каде што дури 5 точки не се однесуваат на меѓудржавниот спор. Првите четири точки се однесуваат на спроведување на претходните договори за забрзување на копнениот и железничкиот сообраќај, со олеснување на движењето на граничниот премин во Мердаре. Во оваа насока, САД се обврзува да им помогне на малите и средни компании во двете земји и да поттикне други проекти.
Петтата точка се однесува на вклучувањето на Косово во проектот „Мини-Шенген Балкан“, проект кој подоцна го доби името „Отворен Балкан“, каде што сега останаа само Србија и Северна Македонија. Албанија ја замрзна својата учество по нападот во Бањска во 2023 година, додека Црна Гора и Босна и Херцеговина се согласија само со статус на набљудувач. Косово, пак, водено од Курти, никогаш не стана дел од иницијативата – ниту како членка, ниту како набљудувач.
Шестата точка ги обврзува страните да ги признаваат дипломите и професионалните сертификати едни на други, додека седмата точка ги обврзува двете држави да работат тесно со Министерството за енергетика на САД и со други американски енергетски институции за изработка на студија за изводливост за поделба на Ујманското езеро, како воден резервоар и како стратешка енергетска точка. Ова езеро се простира по должината на границата, од кои 20 проценти се наоѓаат во Србија. Дванаесеттата точка ги обврзува страните да ги пронајдат исчезнатите лица од војната во 1999 година, од кои поголем дел се Албанци од Косово, додека точка 15 предвидува едногодишен мораториум за Косово во неговото барање за членство во меѓународни организации, додека Србија се обврзува да не бара непризнавање или да ги блокира новите признавања на Косово како држава во текот на една година.
Осмата точка ги обврзува страните да го диверзифицираат снабдувањето со енергија, што главно се однесува на Србија, каде што Газпром и Лукоил од Русија се главни играчи на пазарот за гас и нафтени деривати. На овој начин, САД ја оддалечува Србија од големата енергетска зависност од Русија со цел да го намали просторот за интервенција и зголемено влијание на Москва во внатрешната политика на оваа држава.
Деветтата точка ги обврзува двете држави да не прифаќаат недоверливи телекомуникациски компании да ги градат 5G мрежите, а таму каде што оваа мрежа веќе е изградена, страните ќе се ангажираат за нивно отстранување. Со ова, САД се обидува да ја оддалечи Србија од зоната на кинеско влијание, додека Косово не претставува проблем во овој контекст поради слабото влијание на Кина во оваа држава.
Десеттата точка ги обврзува Србија и Косово да разменуваат информации за патниците и да бидат дел од пошироката рамка на САД на Балканот за размена на информации за нелегални активности, користејќи американски системи за скрининг. Ова исто така се однесува главно на Србија, воведувајќи ја во американскиот систем за размена на информации на Балканот.
Тринаесеттата точка ги обврзува страните да работат на декриминализација на хомосексуализмот во 69 држави, четиринаесеттата ги обврзува да ја прогласат за терористичка организација Хезболах, поддржана од Иран, додека шеснаесеттата само известува за договор меѓу Израел и Косово за взаемно признавање. Последната точка изгледа е во линија со администрацијата на Трамп за градење мир меѓу Израел и муслиманските земји и се гледа како продолжение на договорот со Обединетите Арапски Емирати.
Договорот постигнат во Вашингтон беше предвидено да се финализира во 2021 година со взаемно признавање. Ова можеби би се случило ако Трамп беше реизбран во 2020 година. Во тој период, фокусот на американската дипломатија беше ставен на решавање на конфликтите на Балканот, бидејќи не започна агресијата на Русија во Украина ниту последната војна на Израел против Хамас. Трамп имаше две опции на маса: корекција на границите со договор меѓу страните или асоцијација на српските општини.
НОВИОТ ПРИСТАП НА ТРАМП
Враќањето на Трамп во Белата куќа нема да предизвика големи потреси во меѓународната политика, како што беше случајот на почетокот на неговиот прв мандат во 2016 година. Трамп сега знае дека не може да гради алтернативни дипломатски канали, како што направи во првиот мандат, ниту да решава сериозни историски конфликти со нивно поедноставување на ниво на корпоративни несогласувања. Ориентираноста кон непосредни договори (deal-oriented) ќе продолжи да биде негова карактеристика, што може да донесе решенија на големите спорови на Балканот и во светот. Именувањето на сенаторот Марко Рубио на чело на американската дипломатија навестува надворешна политика во согласност со традиционалните реалистички вредности на Републиканците. Ова значи префрлање на фокусот на Кина и Иран, туркање на Русија кон прекин на војната во Украина, запирање на борбите меѓу Израел и прокси армиите на Иран (Хамас и Хезболах) и почитување на договорите за стабилизација и европеизација на Западен Балкан. Како резултат, тоа може да доведе до функционализација на федерацијата на Босна и Херцеговина преку закопување на деливите политики на Република Српска, непосредно спроведување на договорите Белград-Србија, спроведување на Преспанскиот договор со Грција и оној со Бугарија од страна на Скопје и интензивирање на регионалната соработка. На крајот на краиштата, Преспанскиот договор меѓу Северна Македонија и Грција во 2018 година беше постигнат под водство и силно учество на администрацијата на Трамп.
Трамп припаѓа на реалистичката школа во меѓународните односи, што значи клучна улога на државите, а не на униите и алијансите (ЕУ, НАТО), добри односи секогаш поставувајќи ги интересите и принципите пред вредностите, како и свет кој ќе достигне мир не преку соработка, туку преку создавање баланс на моќ.