Пишува: Џелал Незири
Проруската опозициска партија Левица, која брои двајца пратеници во Собранието на Северна Македонија, во петокот организираше протест во Охрид против отворањето на невладино здружение на етничките Бугари во земјата. Официјално беше кажано дека причината за овој протест е именувањето на организацијата по цар Борис Трети, последниот бугарски крал пред почетокот на Втората светска војна.
Протестот беше поддржан и од најголемата опозициска партија ВМРО-ДПМНЕ, додека ликот на цар Борис во медиумите беше нашироко пласиран во најтемните контексти на човековата историја – оној на соработникот на нацизмот и Адолф Хитлер.
Во отсуство на дебата од страна на историчарите, беше кажано и напишано сè што ќе го демонизира тогашниот цар Борис, а се користеше и имплицитен јазик на омраза кон етничките Бугари.
Пошироката јавност остана без потребните информации засновани на науката, врз кои ќе се изгради правилниот однос кон оваа историска личност. Се чини дека пропагандистите успеаја да го изградат наративот дека цар Борис бил соучесник на Хитлер, дека депортирал илјадници Евреи во логорите на смртта и дека тој бил главниот негативец во границите на денешна Македонија.
Живееме во време на глобализација и дигитализација кога критичкото размислување, медиумската писменост и политичкото знаење се од суштинско значење ако сакаме да избегнеме да бидеме манипулирани од медиумите. Ако порано веста ја проверуваа уредниците, денес мора да бидат проверени од читателите.
Значи, првото прашање е кој навистина бил цар Борис Трети? Енциклопедија Британика, релевантен и веродостоен онлајн извор, наведува дека тој бил крал на Бугарија од 1918 до 1943 година. И покрај неговото римокатоличко потекло, тој бил воспитан во православна вера од политички и династички причини. Тој го наследи својот татко Фердинанд како крал на Бугарија во октомври 1918 година. Тој беше водечка политичка фигура и собори неколку влади, а во последните години ја презеде целата власт, владеејќи како диктатор. Бил антикомунист и во постојана војна со бугарските комунисти, кои му извршиле неколку неуспешни атентати.
Дали бил соучесник на Хитлер? Факт е дека во 1941 година Борис се приклучил на Пактот на Оската (Германија-Италија-Јапонија), но зачувал дел од својата независност. Тој им помогна на силите на Оската да ја нападнат Југославија, но одбил да испрати војници на источниот фронт со Советскиот Сојуз и одби да депортира 50.000 бугарски Евреи во логорите на смртта, и покрај силното инсистирање на Хитлер. Во 1943 година Борис ги откажа сите договори за депортација, но дотогаш 11.000 Евреи веќе настрадале. Борис починал веднаш по напната средба со Хитлер во истата година. Не е познато дали неговата смрт била предизвикана од срцев удар или од труење што Хитлер можеби му го дал како одмазда затоа што не го послушал.
Зошто неговото име е проблематично денес? Мотивите се од геополитички карактер. Партијата Левица само формално користеше комунистичка иконографија за да се спротивстави на здружението кое го носи името на овој антикомунист. Целта е по секоја цена да се спречи имплементацијата на Договорот за добрососедство, потпишан во 2017 година меѓу тогашните премиери на Северна Македонија и Бугарија, кој се однесуваше на расчистување на дилеми и спорови поврзани и со историјата. Попречувањето на спроведувањето на овој договор ќе ги врати тензиите во односите Скопје-Софија, ќе го оживее бугарското вето за интеграција во ЕУ и ќе ги зголеми меѓуетничките тензии во Северна Македонија. Сценарио посакувано од Русија, која знае дека нејзиното влијание во регионот е еквивалентно на длабочината на поделбите што ги предизвикува.
Следната година, Северна Македонија мора да го промени Уставот за да ги вклучи етничките Бугари таму. Ова е еден од столбовите на францускиот предлог, кој овозможи отстранување на бугарското вето, кое две години ја спречуваше Северна Македонија да ги започне преговорите за членство во ЕУ. Овој предлог всушност беше гаранција дека Договорот за добрососедство ќе се имплементира, бидејќи претходно не беше постигнат напредок во расчистувањето на дилемите поврзани со историските личности. Обезбедувањето на двотретинско мнозинство (80 од 120 пратеници) не оди добро, додека скрининг-процесот се очекува да заврши во јуни. Овој предизвик на мнозинството во Собранието, пак, ќе ја искористат проруските сили за максимално да го одложат евроинтегративниот процес, исто како што се случи во 2018 година со обидите да се попречат уставните измени за спроведување на Договорот од Преспа со Грција, што ги отвори вратите на НАТО за Северна Македонија. Војната во Украина, пак, ги прави овие влијанија уште поопасни за безбедноста и стабилноста не само на Северна Македонија, туку и пошироко на регионот.