Гентијана Гола е виша програмска службеничка во Меѓународниот институт за демократија и изборна помош (International IDEA). Во ексклузивно интервју за Balkanview.com, таа зборува за состојбата на демократијата во Европа и на Западен Балкан.
Гола посочува на знаци на демократско назадување дури и кај земјите со највисоки демократски перформанси во Европа, идентификува области за загриженост на Западен Балкан и укажува на конкретни настани кои нејзиниот тим внимателно ги следи во земји како Северна Македонија, Србија и Албанија.
Каква е состојбата со демократијата во Европа? Кои се вашите главни наоди?
Извештајот Global State of Democracy (GSoD) 2024 покажа дека иако Европа и понатаму води во светот според демократскиот учинок, таа исто така доживува поширок тренд на назадување, вклучително и меѓу земјите со високи перформанси. Во Европа, повеќе земји забележале пад отколку напредок, вклучувајќи и оние со високи резултати. Најпогодени области се Владеење на правото (особено предвидливо спроведување), Граѓански слободи и Пристап до правда. Ефективен парламент е единствениот фактор каде што има повеќе напредок отколку назадување.
Централна Европа, која ги опфаќа и земјите од Западен Балкан во нашата работа, покажува најголем напредок, при што Црна Гора ги предводи позитивните промени во овој потрегион. Источна Европа следи како втор потрегион со најголем број позитивни промени, и покрај пречките, главно поради Белорусија и Русија, со речиси 60% од напредокот предводен од Молдавија.
Во кои области земјите од Западен Балкан имаат послаби резултати?
Пристапот „една големина за сите“ станува сè потежок за примена на Западен Балкан, бидејќи шесте земји тргнале по различни патишта, што го отежнува генерализирањето на нивната траекторија или идентификување на заеднички слаби точки. Иако траекториите се разликуваат, има заеднички точки во перформансите, бидејќи повеќето резултати според нашите индикатори се во среден опсег за сите шест земји.
Сепак, оценките за Владеење на правото генерално се пониски, иако некои земји – особено Косово и Црна Гора – покажуваат континуиран напредок во текот на годините. Гледајќи ги статистички значајните промени (2018–2023), Србија забележала пад во Претставување (Веродостојни избори и Ефективен парламент) и Граѓански слободи, додека Црна Гора покажала напредок во Претставување (Веродостојни избори, Ефективен парламент, Избрана влада и Слободни политички партии).
Во Економска еднаквост, регионот покажува различни трендови – Косово има значителен напредок, додека Албанија забележала значителен пад. Сличен модел се гледа и кај Пристап до правда, каде Албанија има значително зголемување во периодот 2018–2023, додека Северна Македонија бележи значителен пад.
BV: Кои се некои од развојните настани што ги следите и би ги потенцирале на Западен Балкан?
Ние постојано следиме и известуваме за клучни настани како дел од нашето месечно истражување за Democracy Tracker, јавно достапна платформа што обезбедува увиди засновани на настани за трендовите на демократијата и човековите права во 173 земји. Нашите извештаи се фокусираат на настани што може да сигнализираат промени во демократските перформанси на една земја врз основа на нашата методологија и индикатори. Освен месечните ажурирања, секоја земја има посебен профил со преглед на нејзината политичка состојба, клучните предизвици и прашања за следење.
Во рамките на нашето истражување, забележуваме голема динамика на Западен Балкан, особено во развојот поврзан со владеењето на правото. Во Северна Македонија неодамна известувавме за смртоносниот пожар во ноќен клуб во Кочани, кој предизвика јавен гнев поради наводен системски корупциски проблем, повици за одговорност и протести. Ќе продолжиме да го следиме текот на истрагите. Исто така, го следиме случајот за злоупотреба на службена должност против поранешниот прв заменик премиер Артан Груби, како и одлуката на Уставниот суд за укинување на етничките квоти во јавната администрација.
Во Република Српска во Босна и Херцеговина, известувавме за влијанието на новоусвоениот закон за „странски агенти“ врз граѓанското општество, како и за загриженоста поврзана со владеењето на правото поради одбивањето на централната власт од страна на Република Српска по затворската казна на претседателот Милорад Додик. Во ентитетот Федерација, неодамна известувавме за зајакнатата заштита на жртвите од семејно насилство – позитивен чекор кон родова еднаквост и владеење на правото.
Во Косово, нашиот фокус е на неодамнешните избори и случувањата поврзани со владеењето на правото, особено тензиите во општините со српско мнозинство на север.
Слично, во Црна Гора нашите извештаи се фокусираат на прашања поврзани со владеење на правото, вклучително и масовното пукање во јануари што предизвика безбедносни грижи и обнови дискусии за контрола на оружјето. Исто така известувавме за уставната криза предизвикана од парламентарното разрешување на судија на Уставниот суд, како и за осудата на поранешниот претседател на Врховниот суд за злоупотреба на функцијата – важен чекор кон судска независност и борба против корупцијата.
Во Албанија, известувавме за едногодишната забрана на TikTok од страна на владата и нејзините импликации врз слободата на изразување. Многу од неодамнешните случувања во земјата се исто така фокусирани на прашања поврзани со владеење на правото, вклучително и борбата на Парламентот да ги почитува одлуките на Уставниот суд за мандатот на еден пратеник, како и случаи на високо ниво на корупција. Уште едно прашање што брзо се развива и што продолжуваме да го следиме е договорот за миграција меѓу Албанија и Италија, кој предвидува пренесување на баратели на азил спасени на море во италијански финансирани центри за задржување во Албанија.
Во Србија, нашите извештаи ги опфатија трагедијата во Нови Сад и нејзините последици, вклучувајќи масовни протести и оставки, како онаа на премиерката. Слично на пожарот во Северна Македонија, оваа трагедија поттикна јавен гнев поради наводна корупција и неказнивост. Една разлика што ја забележавме во Србија е поголемото граѓанско активирање, вклучително и студентски протести по трагедијата, демонстрации против повторно активираниот проект за експлоатација на литиум и протести за изборни нерегуларности од крајот на 2023 година. Нашите извештаи исто така посочуваат загриженост за граѓанските слободи, како извештаи за користење на владини шпионски софтвери против новинари и активисти, и неодамнешното претставување на нацрт-законот за „странски агенти“ во Парламентот.