Управливо по големина, но исполнето со историја и природа, Северна Македонија е совршен вовед во недоволно истражените западни Балкани
Фиона Сампсон / Гардијан
Возовите повеќе не пристигнуваат на главната станица покрај реката во Белград, во подножјето на варовничката карпа што го инспирирала името на Бел град. Денес, жолтиот фасаден штуко се соочува со блескава нова статуа, висока осум ката, која доминира на платото каде што во доцните 2010-ти кампуваа бегалци, главно од Сирија.
Нашето патување без лет од Лондон до Балканот траеше само 24 часа до Будимпешта, преку „Еуростар“ и ноќниот воз од Брисел до Виена. Но, сега сме овде, гледајќи преку прашна автобуска станица кон 23-метарската статуа на Големиот принц Стефан Немања. Очекувавме да пристигнеме на модерната железничка станица Белград Прокоп за последниот дел до Скопје. Но, во 2024 година нема меѓународни возови што се движат кон југ во Србија, ниту, пак, понатаму до Северна Македонија.
Следната година ветува промени. Новата брза железничка врска меѓу Будимпешта и Белград ќе го намали шестчасовното патување со автобус што штотуку го направивме на три и пол часа. Но, некогаш патувањето со воз траеше цел ден. Постепено, побрзите железнички врски до Скопје и Солун ќе бидат повторно воспоставени. Сепак, јас не сакам да чекам толку долго. Поводот за нашето патување до Скопје, главниот град на Северна Македонија, е кластерот на промоции на книги. Но, вистинската причина поради која постојано се враќаме во оваа мала земја, отприлика со големината на Словенија, е што таа е подеднакво убава и разновидна како нејзиниот попознат сосед.
Автобусот од Белград до Скопје трае шест часа низ полиња со пченка, штркови на телеграфски столбови и полуизградени вили од црвени блокови, каде што на балконите висат нанижани пиперки што се сушат. Недостатоците на патувањето по копно се очигледни. Но, предностите не се само еколошки. Принудени да забавиме, сведоци сме од прва рака на тоа како културите постепено се менуваат, а не нужно на границите.
Нашето пристигнување во Скопје е исполнето со збогувања. Вратата на автобусот се отвора кон топла, јужна темнина што мириса на бензин, прашина, кора од портокал и цигари. Дури и по 21 часот, температурата овој септемвриски вечер е сè уште над 20 степени. Од такси возило одекнува турбо-фолк музика. Од другата страна на реката, повикот на муезинот за молитвата иша се издигнува над покривите, насочувајќи ги нашите погледи кон осветлената силуета на тврдината Кале на нејзината карпеста височина.
Популарното место за разгледување е лесно видливо затоа што во 1963 година земјотрес уништи 80% од овој интимен град, заштитен со планини. Како резултат на тоа, нискоизграденото Скопје се гордее со мешавина од архитектонски стилови – од југендстил (германска верзија на арт нуво) излози до екстравагантни, комунистички експерименти во бетон, како што е Централната пошта. Оваа разновидност го прави националното хоби – прошетките – вистинско уживање.
Зад автобуската станица, тивките улици со дрвореди се полни со тераси на кафулиња – како онаа што веднаш ја бараме. Под липите, пиеме лесно локално пиво „Скопско“ и уживаме во слатки, чадливи ќебапчиња, зачинети, безкожни колбаси што се основна храна во регионот.
Престојуваме во хотелот „Stone Bridge“, мојот омилен, затоа што, како што сугерира името, се наоѓа веднаш до римскиот Камен мост, позната градска знаменитост. Вардар, најдолгата река во земјата, се влева во Егејското Море во Солун; тука, неговиот цементен канал има нешто од строгоста на канал. Но, блискиот Мост на уметноста е романтично украсен со статуи на македонски уметнички великани – иако изведбата е малку кич. Зад нив, осумкатната статуа доминира на централниот Плоштад Македонија. Воин на коњ, облечен како Александар Велики, но јунакот роден пред 2.400 години во грчка Македонија, останува проблематичен во реалната политика меѓу Грција и Северна Македонија.
Повик на историјата и културата
Зад Мостот на уметноста се наоѓа Археолошкиот музеј. Меѓу омилените предмети од неговата колекција се праисториски вотивни фигури и златни келтски погребни маски, кои потсетуваат на оригиналната дивина на европскиот континент. Македонската филхармонија и Македонската опера и балет се наоѓаат блиску зад музејот, на уметничкиот, модерен Плоштад Мајка Тереза. Името потсетува дека оваа најпозната католичка Албанка, всушност, е родена во Скопје.
Во овој регион, преклопувањето на националните идентитети и територии постојано е во игра. Од околу 2 милиони граѓани на Северна Македонија, православните христијани Словени ги надминуваат муслиманските Албанци во сооднос речиси два на еден; постојат и турски, ромски и српски малцинства. Нивното сожителство останува зачудувачко достигнување, со оглед на соседите на Северна Македонија: Бугарија, Грција, Албанија, Косово и Србија.
Турски базар и културна мешавина
Симболиката на овој соживот е видлива на Камениот мост, кој ги поврзува елегантните ресторани на Плоштад Македонија со кафулињата и бутиците на стариот турски базар. На левиот брег на градот, уличките во овој кварт се светли со шарени тенди и полни со купувачи и посетители на терасите. Тука е местото каде што може да се најдат антиквитети и ракотворби: традиционална керамика и текстил, вклучувајќи живописно исткаени келими, дрво, сребро и икони. Неколку уметници имаат ателјеа овде, на дофат од Музејот на современа уметност на ридот Кале.
Тука, исто така, се наоѓаат и џамиите во градот, вклучувајќи ја и Мустафа-пашината џамија од 15 век. Секогаш ја посетувам мирната, аркадна дворна тераса на Османлискиот караван-сарај Куршумли ан. Ова место, со својата историска архитектура, оддава впечаток на минати времиња, додека посетителите уживаат во тишината и сенката.
Градот во културен подем
Градот е во полн замав по пандемијата. Се среќаваме со пријатели преку бројни кафиња, кои овде никогаш не се нарекуваат „турски“. Годишниот фестивал „Про-За Балкан“, организиран од писателот Александар Прокопиев, е во полн ек во Даут-пашиниот амам, бања од 15 век која сега го сместува Националната галерија. Културниот претприемач Сашо Огненовски организира настани во секогаш популарниот Младински културен центар. Јадеме јагнешко на скара со арома на рузмарин и пиеме „Т’га за југ“, суво црвено вино со танини, именувано по најпознатата песна на земјата.
Тетово: Албанската културна престолнина
По неколку дена, се качувам на автобус за Тетово, на помалку од 50 километри западно од Скопје, „главниот град“ на албанската заедница. Таму го посетувам Шаип Емерлаху, кој има значајна улога во основањето на многу културни институции на албански јазик: универзитет, радиодифузна станица, фестивали. Го пиеме кафето во пријатниот, модерен Хотел Лирак, со поглед на дрворедната градина на градскиот културен центар, а потоа се шетаме до Шарената џамија, чија деликатна тромп л’ојл декорација потсетува на англискиот барок.
Подоцна, во ѕидовите на 16-вековниот Арабати-баба теќе, бабата нè поканува на лимонада и локум (турски слатки), пред да раскаже серија шеги што предизвикуваат смеа кај сите присутни. Во Бекташката суфијска традиција, објаснува Шаип, смеата – како поезијата, танцот, па дури и виното – се смета за духовно добро.
Природни богатства и духовен мир
Следното утро, се качувам на автобус од Скопје кон југ, минувајќи низ драматичните, шумски планини што го опкружуваат Националниот парк Маврово, одлична област за пешачење. Листопадните шуми се полни со див свет: орли, мечки, волци, па дури и европски рис. Но, денес се упатувам кон Охрид, на околу 160 километри јужно, каде што се наоѓа едно од најстарите езера во светот.
Охрид: Бисерот на Балканот
Кога стигнувам во градот Охрид, аромата на охридската пастрмка, деликатес од езерото, веќе се чувствува од рестораните покрај водата. Модерните хотели ја красат елегантната еспланада и марина. Јас се упатувам во стариот дел на градот, преку калдрмисаните улички кои се виеат меѓу полудрвени османлиски куќи, покрај римскиот амфитеатар, кон сончевиот рид Плаошник.
Таму, како палимпсест од националната историја, се наоѓаат остатоците од Самуиловата тврдина, главниот град на Првата бугарска империја – византиска базилика, руиниран баптистериум со прекрасни мозаици од петти или шести век, полни со птици и животни, и, како што се спуштам, иконската црква Свети Јован Канео, со кипарисите и ѕвонливата купола од 13 век, која доминира над светкавото езеро.
Сеќавање на магичниот Балкан
Три дена и 2.400 километри подоцна, назад дома, ова е глетката што ја паметам: сините планини, сончевиот албански брег на запад. Со чамец до манастирот посветен на Свети Наум, кој заедно со Свети Климент ја развиле кирилицата токму тука во Охрид. А долу, покрај трските на езерото, водните змии со кои пливам секое лето. „Т’га за југ“, навистина. Се гледаме догодина.