Руската агресија против Украина принуди многу земји, пред сè во Централна Азија, да размислуваат за напуштање на кирилицата, која беше насилно воведена од советската влада во 1930-тите.
Прашањето е дали во блиска иднина ќе можат да се префрлат на латиница?
Во 2017 година, во Алмати се појави ресторан за мемиња. На руски се нарекува „морков“, а на казахстански „сејбиз“, ако го напишете името на кирилица. Описот вели: „Името на ресторанот е преведено од казахстански како „морков“, но секој што зборува руски ќе ја разбере дрскоста на овој збор“.
Интернетот веднаш се наполни со мемиња, а лидерот на земјата Нурсултан Назарбаев јавно објасни дека името не треба да се чита како добро познат непристоен збор на руски: две букви („ае“) во овој збор значат еден звук.
Приказната за ресторанот „Морков“ може да каже многу за тоа како се одвива транзицијата од кирилица на латиница во Казахстан, која беше најавена пред неколку години.
Од една страна, сè уште нема договор за една верзија на новата латиница. И јавноста и лингвистите ги критикуваа двете предложени верзии на азбуката, а неодамна, претседателот Касим Токаев генерално изјави дека нема потреба да се брза со прифаќање на латиницата, и дека сè уште може да се чека.
Од друга страна, случајот „Морков“ го одразува неодамнешниот тренд – латинската азбука почна активно да се користи од производителите на модерна облека и од сопствениците на мали бизниси.
Ова го потврдува казахстанскиот новинар, главен уредник и водител на популарниот канал Ајран Јутјуб, Даурен Меркеев. Според него, една од причините за позитивната перцепција за преминот кон латиницата е тоа што ќе го направи Казахстан поотворен кон светот.
Сакаме јазикот да стане помодерен, да стане универзален, вели новинарот.
Поттикнување на дискусиите за транзицијата на Казахстан од кирилица на латиница (дебатата за ова започна уште во 2006 година) беше дел од „мултивекторската“ политика на Назарбаев, кој се обиде да демонстрира отвореност кон Западот и да не изгуби контакт со Русија.
Според неговите набљудувања, темата за враќање на латинската азбука отсекогаш била многу поакутно перципирана надвор од Казахстан отколку внатре во земјата.
Новинарот се сеќава како било во постреволуционерен Киев токму во времето кога во Казахстан беше најавена транзицијата. „Сите украински пријатели тогаш ми рекоа: „Ох, браво, ова е супер!“
Тоа беше сфатено како храбар чекор, како демонстративно заминување од Русија, како дел од антиимперијалното движење, вели тој.
Сепак, Меркеев смета дека проблемот е многу поширок и се состои во тоа што многумина едноставно не го зборуваат државниот јазик во Казахстан.
„Знаете, добро познат факт е дека шовинистите во Русија го доживуваат Украинецот како корумпиран Русин. Така е и со кирилицата во Казахстан: буквите се „советски“, но се пишуваат како абракадабра. Латинскиот може да го реши овој проблем. И сега има многу што се преселија од Русија и посетуваа курсеви за јазици. И знаете, сигурен сум дека ќе им биде полесно да научат казахстански на латинско писмо“, рече тој.
Разговорите за латинската азбука станаа поактуелни со почетокот на војната. Во октомври 2022 година, на официјалната веб-страница на украинскиот претседател Володимир Зеленски се појави уште една петиција со барање украинската азбука да се преведе на латиница. Вакви петиции се појавуваа од време на време и пред војната, а во 2021 година секретарот на Советот за национална безбедност и одбрана Олексеј Данилов дури јавно зборуваше дека Украина треба да се откаже од кирилицата.
Но, ако во самата Украина транзицијата кон латиницата сè уште не се дискутира нашироко, во другите земји од поранешниот СССР дискусиите за враќање на латиницата беа сериозно поттикнати од војната.
Руската агресија го промени односот на многу жители на овие земји кон националните јазици и воопшто кон идентитетските прашања.
Овој тренд го потврдува и Темур Умаров, соработник во Карнеги фондацијата за меѓународен мир.
Според него, од почетокот на периодот на независноста, апсолутно сите земји од Централна Азија почнале да го градат својот национален идентитет, но различни земји пристапиле кон ова поинаку.
Умаров потсетува на искуството на Узбекистан и Туркменистан, каде процесот на префрлување на латинската азбука започна уште во 1990-тите. На почетокот на 2000-тите, сите учебници во Узбекистан беа преведени на латински.
Сепак, овој процес е многу тежок, долг и скап.
„Во Узбекистан, дури и дваесет години подоцна, постои еден вид двојна азбука, па дури и повеќето страници имаат две верзии – на латиница и на кирилица“, вели Умаров.
Друг проблем поврзан со враќањето на латиницата, според Умаров, е поврзан со корупцијата:
„Во овој процес се вклучени и секакви високи функционери, а во исто време бизнисмени и корумпирани функционери. И тоа се претвора во процес на заработка. Владините договори се препишуваат, се даваат во рацете на конкретни луѓе, а потоа во учебниците луѓето наоѓаат огромен број отпечатоци, грешки и многу други работи“.
Казахстан и Киргистан првично тргнаа по помалку „радикален“ пат, рече Умаров. Во овие земји, рускиот сè уште е фиксиран како официјален јазик, за разлика од Узбекистан и Туркменистан, каде што речиси никогаш не се користи во јавниот официјален говор.
Меѓутоа, ако во Казахстан активно се планира транзицијата кон латиницата, се дискутира на државно ниво, па дури и се развиваат варијанти на азбуката, тогаш во Киргистан сè уште е на ниво на разговори, а овие разговори станаа особено актуелни на позадината на руската војна против Украина.
„Напаѓајќи ја Украина и велејќи дека зад ова стои идејата дека украинската државност е вештачка и дека Украина во принцип не постои, Кремљ поттикнува прашања за деколонизација. Сега во земјите од Централна Азија има многу повеќе иницијативи насочени токму кон зајакнување на она што е национален идентитет. Нема да ме изненади ако во Киргистан иницијативата за преминување на латиницата стигне до надлежните и тие да ги донесат овие одлуки“, вели Умаров.
Транзицијата кон латиницата во Киргистан зависи од победата на Украина
Во јануари 2023 година, украинските медиуми го привлекоа вниманието на вестите од Киргистан: парламентот на земјата усвои предлог-закон за државниот јазик во прво читање; документот е насочен кон воспоставување правна рамка за употреба на државниот јазик и спроведување на јазичната политика.
Доколку се усвои новиот закон, тогаш државните органи, локалните самоуправи, претпријатијата, институциите и организациите, без оглед на формата на сопственост, ќе бидат обврзани да ги вршат своите активности на киргистански јазик. Исто така, на киргистански, според предлог-законот, треба да се напишат имињата на претпријатијата и владините агенции, трговските марки и нивните сопствени географски имиња.
И иако во новиот предлог-закон не се зборува за латиницата, како во самиот Киргистан, така и надвор од нејзините граници, ова се смета за важен чекор кон намалување на влијанието на рускиот јазик.
Бектур Искендер, главен и одговорен уредник на независната киргистанска публикација Клуп, се сеќава дека како дете слушнал разговори за можен превод на националниот јазик на латински.
Меѓутоа, токму во Киргистан, за разлика од другите републики од турско говорно подрачје, ова движење отсекогаш било најслабо и најнезабележливо, наведува Искендер.
„Притисокот од Русија одигра важна улога овде. Москва ги сметаше дискусиите за латиницата како „предавство“ и се спротивстави на секој можен начин“, рече тој.
„Секој разговор и само за латиницата, но воопшто секој разговор за колонизација, за преиспитување на нашата историја, за преиспитување на улогата на Русија во нашата историја во Бишкек, особено наиде на многу голема осуда. Ова не беше прифатено. Секој обид да се каже дека киргистанскиот јазик треба да зазема повеќе простор веднаш наиде на отпор во духот на „Ох, вие сте националисти, сакате да го нарушите рускиот јазик“. Дополнително, властите на Киргистан отсекогаш биле под многу силно влијание на руските власти и затоа начелно се плашеле да го започнат ова движење – се плашеле од последиците, а се плашат и сега. Тоа отсекогаш било многу високо политизирано прашање“.
Според новинарот, воведувањето на кирилицата за многумина во Киргистан е силно поврзано со периодот на сталинистичките репресии.
„На крајот на краиштата, латинската азбука овде, како и во Казахстан, не постоеше долго – само дванаесет години. Враќањето се смета за ослободување од руското влијание“, рече тој.
Според него, дали Киргистан може да се префрли на латиница во блиска иднина ќе зависи од тоа колку брзо Украина ќе победи во војната.
„Ова ќе биде неизбежен дел од деколонизацијата и важен симболичен чекор. Но, тука се потребни два услова: општеството мора да сфати дека тоа е важно, а мора да имаме и похрабра влада“, заклучува Искендер.
Тој не исклучува дека во земјава може да се појави таканаречена партизанска, народна латиница, која луѓето ќе ја развијат и едноставно ќе почнат да ја користат.
Во Киргистан, дури и сега има такви кои ја користат латинската азбука во кореспонденција, меѓутоа, бидејќи не е развиена единствена верзија на азбуката, секој пишува како што му одговара: тој самиот се измислува или ги зема постоечките варијанти на латиницата како основа.
Извор: Руска редакција на Гласот на Америка